نشست «آینده دانش و کتاب در پرتو تحولات فضای مجازی» از مجموعه نشست‌های خانه کتاب و ادبیات ایران به مناسبت هفته کتاب، با سخنرانی رضا ماحوزی و جبار رحمانی، اعضای هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.

جبار رحمانی در ابتدای این نشست با اشاره به سرانه 12 و نیم دقیقه‌ای مطالعه کتاب در ایران گفت: در یک رابطه خلاقانه با مصرف‌کنندگان فضای مجازی می‌توان تا حد زیادی مشکل دسترسی به کتاب و دانش را در کشور کاهش داد ولی اینکه فضای مجازی درباره حفاظت و کاربردی کردن دانش چه می‌تواند بکند هنوز معلوم نیست.

وی در عین حال با اشاره به اینکه طبق آمار رسمی 28 درصد جمعیت کشور از دسترسی به اینترنت محروم‌اند و بخش قابل توجهی از کسانی که به اینترنت دسترسی دارند مهارت‌های بسیار پایینی در این زمینه دارند، اظهار داشت: رسیدن به جامعه دانایی منوط به این است که این جمعیت حدود 30 درصدی را نادیده نگیریم و لذا نمی‌توانیم تمام استراتژی‌های خود را معطوف به فضای مجازی کنیم.

رحمانی تصریح کرد: در فضای کنونی لازم است که سیاستگذاران ما، نابرابری‌های موجود را در نظر بگیرند و در این صورت است که می‌توان دانش را از انحصار خارج کرد و در جهت توسعه پایدار به خدمت گرفت.

رضا ماحوزی، معاون پژوهشی و آموزشی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی هم طی سخنانی در این نشست با بیان اینکه کتاب همواره تریبون اندیشه‌ها و ساخت اجتماعی و نهادی آموزش بوده است، گفت: مؤلفه‌های مختلف میدان پژوهش یعنی موضوعات، ابزارها، سفارش دهنده‌ها و مصرف‌کنندگان پژوهش در سال‌های اخیر دستخوش تغییر شده و وارد قلمرو تازه‌ای از نظام دانائی شده‌ایم. فضایی که فراتر از مرزهای سیاسی، زبانی و فرهنگی و … است.

وی خاطرنشان کرد: در ابتدای سال 2020 در پی پاندمی کرونا با شوکی بسیار بزرگ مواجه شدیم که تعطیلی دانشگاه‌ها و توقف شاهراه تعاملات علمی بخشی از آن‌ها بود. با این حال مراکز آکادمیک دنیا به پشتوانه 10 سال کاری که طی انقلاب صنعتی چهارم (هوش مصنوعی، بیگ دیتا و اینترنت) صورت گرفته بود سعی کردند پژوهش و تعاملات علمی را در میدانی با مؤلفه‌های جدید دنبال کنند.

ماحوزی با بیان اینکه فضای جدید کنشگران را به شکل دیگری به هم متصل کرده است، اظهار داشت: در میدان پژوهشی جدید، مؤلفه‌های چهارگانه پیشین تغییر یافته و این بار نه تنها عرصه‌های جدید پژوهشی وارد میدان تحقیق شده‌اند بلکه ابزارهای تحقیق و سفارش دهندگان و مصرف کنندگان آن‌ها هم در سپهری جهانی تغییر می‌کنند. در نتیجه اگر قالب قبلی بیان پژوهش‌ها، فقط کتاب بود و قالب‌های دیگر بر اساس آن شکل می‌گرفت، امروز این نسبت کاملاً عوض شده و قالب‌هایی پدید آمده است که ممکن است از ابتدا در قالب کتاب ایجاد نشده باشند.

عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی خاطرنشان کرد: در وضعیت جدید با دانشگاهی مواجه خواهیم بود که در آن، هم کلاسی هست و هم نیست، هم کتابخانه‌ای هست و هم کتابخانه‌ای نیست، هم خوابگاهی هست و هم خوابگاهی نیست. در اینجا دانشجویان و استادان به شیوه‌های متعدد با هم تعامل دارند و ابزارهای پژوهش هم فقط محدود به قالب کتاب نیست بلکه قالب‌های جایگزین کتاب، بقدری متنوع می‌شوند که کتاب یکی از آن هزاران قالب خواهد شد.

ماحوزی تصریح کرد: بنابراین با زیرساخت‌های اینترنتی که فراهم می‌شود تا 10 سال آینده به چنین تصویری از دانشگاه و پژوهش می‌رسیم که سؤالات و موضوعات زیادی درباره آن قابل طرح است. مثلاً باید دید شهروند جهانی در دنیای جدید. چه تعریفی دارد و جامعه‌ای که می‌خواهد به صورت مجازی زیست کند چه تعریفی از مشکلات خودش دارد. این انسان وقتی می‌خواهد از اخلاق حرف بزند از چه سخن می‌گوید؟ داده‌های علوم انسانی و اجتماعی برای تعریف انسان کوچ کرده به این دنیای جدید چه تفاوتی با داده‌های قدیم دارد؟

وی با بیان اینکه امروز با شکاف دیجیتالی گسترده‌ای در ایران مواجهیم اظهار داشت: کرونا باعث شد که متوجه شویم که در این زمینه چه مشکلاتی داریم و اتفاقات انقلاب صنعتی چهارم چه شرایطی را رقم زده که تاکنون از آن غافل بوده‌ایم.

ماحوزی با بیان اینکه امروز معلمان ایرانی حتی در پایتخت در دسترسی به اینترنت مشکلات زیادی دارند گفت: اگر مشکلات و شکاف موجود در کشور کم و کمتر شود، با توسعه زیرساخت‌های اینترنتی، فائق آمدن بر سایر مشکلات و رفع شکاف‌های فرهنگی، اجتماعی و … در داخل و نیز کاهش فاصله موجود با کشورهای دیگر تسهیل خواهد شد.

عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با تأکید بر اینکه آینده نوع خاصی از دموکراسی و اخلاق و شهروندی جهانی را طلب می‌کند گفت: همان طور که در کتاب «آموزش عالی و بحران کرونا در ایران» بیان کردم مدیران ما در وضعیتی پادرهوا هستند بدین شکل که در حسرت بازگشت به گذشته و نگاهی به آینده هستیم. با گذشت 9 ماه از پاندمی کرونا هنوز در حال زجر کشیدن هستیم به دلیل اینکه از مهدکودک تا دانشگاه هنوز از زیرساخت‌های اینترنتی لازم برای آموزش‌های بدیل محرومیم. اگر این مشکلات برطرف نشود و نتوانیم فرزندان خود را برای زندگی در جهان آینده مهیا کنیم با تحولات سریع سایبری سرنوشت بسیار تلخی خواهیم داشت.

ماحوزی در عین حال اظهار داشت: اگر کرونا را به عنوان یک فرصت نگاه کنیم می‌توانیم با استفاده از تجارب این دوره شکافی را که با دنیا داریم ترمیم کنیم. قطعاً به گذشته برنمی‌گردیم و اگر مسؤولان امر راه خطا پیش نگیرند فضای متنوع و افق روشن‌تری پیش رو خواهیم داشت.

منبع: مهر