چند ساعت مانده به اجرای محدودیت‌های کرونایی برای بهبود شرایط سلامت کشور که پس از اما و اگرهای بسیار به مرحله اجرا رسیده بود خبر استعفای یکی از معاونان وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همه ذهن‌ها را به خود جلب کرد. عده‌ای نگران شدند که در آستانه چنین طرح مهمی در کشور چرا مدیران ارشد وزارت بهداشت تاب و تحمل از دست داده‌اند. موضوع البته پیش‌زمینه‌ای هم داشت. وقتی در اوج روزهای کرونایی، در همان روزهایی که تعداد جانباختگان مبتلا به کووید19 رکورد می‌شکست وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که عموما از عدم اجرای پروتکل‌ها گله‌مند بود پیکان انتقاد به سوی بخشی از وزارتخانه متبوع خود گرفت و گفت: 98 درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می‌شود که به کار نمی‌آید. به‌شدت به روند تحقیقات نظام سلامت انتقاد دارم. نامه بنده به دکتر ملک‌زاده در روزهای اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که 10 آیتم تعیین شده، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده است. کدام وزیر کم‌خرد با چنین یافته‌های شکسته‌ای می‌تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته‌هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می‌شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین‌ها تاکنون درست نبوده و 10 مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ‌کدام صحیح نبوده و برای هیچ اقدامی مناسب نبود. ایسنا در تشریح این انتقادات نوشت: سعید نمکی که در جلسه ستاد دانشگاهی کووید19 در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان صحبت می‌کرد، همچنین متذکر شد: متاسفانه برخی اساتید برای اینکه نام‌شان در مقالات چاپ شود یا اول قرار بگیرد، بحث می‌کنند. بنده یک معلم دانشگاه هستم که سابقه معاون وزیر، رییس دانشگاه و دیگر سوابق اجرایی را داشته‌ام، اما فقط در مقالاتی که خودم کار کرده‌ام نامی از بنده وجود دارد و در مقالات دانشجویان به عنوان استاد راهنما، این اجازه را نمی‌دهم. معتقدم تحقیقات کاربردی در حوزه سلامت در کشور نداریم و اما تا زمانی که تحقیقات کشور مقاله‌محور باشد و ارتقای اساتید، مبتنی بر این مقالات شود، تحقیقات، راهگشای مشکلات کشور نخواهد بود و هیچ وزیر بهداشتی نمی‌تواند برای آینده کشور از این تحقیقات، بهره‌ای ببرد.

فارغ از اینکه این استعفاها چه تبعات سیاسی به همراه داشته به نظر می‌‌رسد باید موضوع این استعفا و بستر منجر به این حرکت در اوج روزهای کرونایی کشور را از منظر حوزه سلامت دید. چیزی که در عمل توانست مدیری که در کارنامه خود تکیه زدن بر صندلی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی داشته و در دولت تدبیر و امید نیز 7 سال کار کرده بود را با محتوای نامه‌ای تند به استعفا بکشاند. 

نگاهی به کارنامه معاون مستعفی
ایسنا در توصیف کارنامه رضا ملک‌زاده که پیش‌تر و در دولت مرحوم هاشمی‌رفسنجانی طی سال‌های 1369 تا 1372 و پیش از علیرضا مرندی، در سمت وزیر بهداشت فعالیت داشت، نوشت: از مهر ماه سال 1392 با حکم سیدحسن هاشمی وزیر بهداشت وقت در سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مشغول به کار شد و بعدها در دولت دوازدهم نیز حتی زمانی که سعید نمکی جایگزین هاشمی شد، ملک‌زاده همچنان فعالیت در این سمت را ادامه داده و به عبارتی دیگر از سوی وزیر جدید نیز در سمت خود ابقا شد.
طی این سال‌ها و به ویژه در سال‌های اخیر شاید بتوان عمده فعالیت‌های معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت را به امور تحقیقاتی در زمینه‌های مختلفی از دیابت و مرگ‌های زودرس و سکته‌های قلبی و سرطان گرفته تا مطالعه بر شیوه‌های جدیدی چون ژن‌درمانی متمرکز دانست. البته در این مدت طرح‌های ملی و «کوهورت»های متعددی نیز دنبال شد و به عنوان مثال طرح حذف تدریجی هپاتیت C از جمله این موارد است.
از سوی دیگر ملک‌زاده همواره به وضعیت انتشار مقالات پزشکی و میزان ارجاع به مقالات ایرانی توجه داشت و خود او از جمله افراد فعال در انتشار مقالات بود به گونه‌ای که بابت این امر بارها مورد تقدیر قرار گرفته و در موارد مختلفی موفق به دریافت جوایز متعدد بین‌المللی شد. به عنوان مثال سال گذشته مدال افتخار آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان به ملک‌زاده اعطا شد. اما با این وجود مانند هر مسوول دیگری نسبت به عملکرد ملک‌زاده در دوره تصدی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نقدهایی نیز وارد بوده و او دارای منتقدانی جدی است.

انتقادها چگونه آغاز شد؟
همچنین ایسنا در بخش دیگری از گزارش خود به سخنان انتقادی دکتر موید علویان، رییس مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله(عج) پرداخته که گفته بود: متولیان پژوهش در کشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی‌کنند. برنامه‌هایی که طی این سال‌ها در حوزه پژوهش کشور اجرایی شده، بار منفی داشته است. طی سال‌های گذشته بیشترین تعداد مقالات برگشتی از مجلات خارجی را داشته‌ایم؛ یعنی مقاله‌ای در نشریه‌ای منتشر می‌شود و بعد نشریه اعلام می‌کند که این مقاله قلابی است و مقاله retract می‌شود. ایران بعد از چین بیشترین تعداد مقاله retract شده را دارد و این خیلی بد است.
او همچنین گفته بود: متولیان وزارت بهداشت و معاونان آنها دارند کار اجرایی انجام می‌دهند یا هر هفته چند مقاله می‌نویسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند که خب بروند مقاله بنویسند و کار اجرایی را به دست افرادی که می‌توانند، بسپارند. تخصیص بودجه‌های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست. مسوولان اعلام کنند در 6 سال گذشته به چه کسی طرح داده‌اند و بودجه طرح‌ها چقدر بوده است؟ در سامانه «نیماد» بودجه‌ طرح‌های 6 سال گذشته مشخص نیست. حق داریم که بفهمیم بودجه‌های پژوهشی 6 سال گذشته در چه طرح‌های پژوهشی و توسط کدام محققان هزینه شده است.
البته پس از طرح این موضوعات، از سوی روابط عمومی معاونت تحقیقات نیز توضیحاتی در این باره منتشر شد. 

اما انتقادات مطرح شده نسبت به ملک‌زاده و عملکرد او تنها به افرادی که در حیطه سلامت فعالیت داشتند خلاصه نمی‌شود. در دوران شیوع کرونا و در فروردین‌ماه سال جاری، از سوی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اعلام شد ایران با 12 تیم پژوهشی در کنار کشورهایی چون آفریقای جنوبی، آرژانتین و کشورهای اروپایی فرانسه، اسپانیا، آلمان، هلند، بلژیک، لوکزامبورگ و انگلستان به کارآزمایی بالینی بزرگ سازمان بهداشت جهانی روی چهار دارو (شامل: ترکیب دارویی برای درمان HIV، داروی مالاریا chloroquine و hydroxychloroquine)، داروی ضد ویروس ابولا (remdesivir) و داروی ترکیبی از (Ritonavir/ lopinavir و اینترفرون‌بتا) برای درمان کرونا پیوسته است. 

چندی بعد نیز از سوی ملک‌زاده اخباری مبنی بر موفقیت ایران منتشر شده و عنوان شد در مطالعه همبستگی «کارآزمایی بالینی برای درمان کووید 19» سازمان بهداشت جهانی که با همکاری 30 کشور از 6 منطقه جهان در حال انجام است، ایران موفق به بیشترین مشارکت بیماران شده است؛ موضوعی که اگرچه در ظاهر می‌توانست خبری مثبت تلقی شود اما در نهایت با انتقادات متعدد همراه شد و حتی رییس‌جمهور سابق کشور با انتشار یک فایل مصاحبه ویدیویی که در فضای مجازی منتشر شد درباره این مساله به انتقاد پرداخته و اظهار کرد: متاسفانه مقاماتی بودند که در یک پروژه تحقیقاتی بهداشت جهانی یکسری داروها را که آنها می‌خواستند آزمایش کنند، آن‌طورکه من اطلاعات گرفتم در کل دنیا 11هزار نمونه را کشورها حاضر شده بودند روی مردم‌شان آزمایش کنند که از این میان 3هزار و 500 مورد در ایران آزمایش شد و من شنیدم فردی که مسوول بوده بابت این موضوع قرارداد بسته و پول گرفته است! چیزی که آنها خودشان می‌گویند هیچ تاثیری نداشته و می‌خواهند تازه آزمایش کنند. شما به ایران می‌آورید و بعد به عنوان یک کار تحقیقاتی قرارداد می‌بندید، اطلاعات مردم ما را می‌گیرید و به آنها می‌دهید، یک دارویی را تجویز می‌کنید و بعد بابت آن پول هم می‌گیرید؟  اما گویی با آمدن کرونا بازار حاشیه‌های ملک‌زاده رونق گرفته و انتقادات علیه او تنها به یک یا چند مورد خاص خلاصه نشد. در این میان یکی از این حواشی نیز به داستان شرکت داروسازی منتسب به او و ساخت داروهایی کرونایی مربوط می‌شود.

طی هفته‌های گذشته در مراسم سیزدهمین همایش تازه‌های دانشجویی که از سوی بسیج دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و با حضور میهمانانی چون دکتر زالی فرمانده ستاد عملیات مدیریت بیماری کرونای پایتخت و استاندار تهران برگزار شد، از سوی برخی سخنرانان گلایه‌هایی درباره فعالیت برخی مسوولان مطرح شده و این‌گونه اظهار شد که اعلام می‌شود داروی هیدروکسی کلروکین روی بیماران کرونایی اثر ندارد. بعد مسوولی که معاون وزیر بوده، مصاحبه می‌کند و از قضا مشخص می‌شود همین معاون وزیر، موسس یک شرکت دارویی است و دارویی که آن شرکت تولید کرده در جامعه مورد استفاده قرار گرفته است. وقتی این موضوع را به وزیر منتقل کردیم از ما پرسیدند که آیا این دارو خوب است؟! من به ایشان گفتم نمی‌دانم! چراکه هنوز «ترایالش» بیرون نیامده و توی «گایدلاین» نیست. اما با این وجود این دارو از سوی پزشکان بسیاری تجویز می‌شود. طبیعی است معاون وزیر هیچ‌وقت در مورد این دارو حرف منفی نمی‌زند. چرا؟ چون دارو، تولیدی شرکت داروسازی است که خودش تاسیس کرده است! 

معاون به وزیر چه پاسخی داد؟
در بخش‌هایی از نامه استعفای ملک‌زاده خطاب به وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آمده است: 
«اظهارات اخیر جنابعالی درباره تحقیقات علوم پزشکی ایران با ادعاهایی همچون: «98 درصد تحقیقات علوم پزشکی صرف انتشار مقالات در فلان مجله می‌شود» و طرح سوالاتی «مانند تحقیقات علوم پزشکی چقدر پا به عرصه پرمشکل نظام سلامت گذاشته است؟» چنان بی‌پایه و اساس است که حتی بیگانگان ایران‌ستیز در فراسوی مرزهای کشور که در قالب پروژه‌های کلان و صرف میلیاردها بودجه، درصدد اثبات ناکارآمدی تحقیقات علوم پزشکی در ایران بوده‌اند، چنین نتیجه عجیب و کاملا مردودی نگرفته‌اند، چرا که همان گروه‌های متخاصم هم، پس از تحقیقات پرشمار و تعطیل‌ناپذیر خود، با وجود اشاره به برخی اشکالات موجود در سیاست‌های تحقیقاتی ایران که به اعتقاد ما ریشه در سیاستگذاری‌های خارج از حیطه وزارت بهداشت و در مرجعی فراتر دارد، نهایتا به پیشرفت‌های کیفی تحقیقات علوم پزشکی ایران و افزایش چشمگیر استناد به مقالات محققان ایرانی در کنار رشد کمی اذعان کرده‌اند و اسناد آنها موجود و منتشر شده است.
اصولا کسانی می‌توانند حیطه تحقیقات پزشکی ایران را به نقد و چالش بکشند که خود محقق ملی یا بین‌المللی بوده، ارکان و نظام تحقیقات را به خوبی بشناسند و با وجود دشواری‌ها و چالش‌های سخت این عرصه مهم و تاثیرگذار، همپای تحقیقات پیشرفته دنیا حرکت کرده، عمر خویش را صرف تحقیقات کرده یا دست‌کم یک تحقیق مهم و اثرگذار بین‌المللی انجام داده باشند. در خوشبینانه‌ترین تصور ممکن، می‌توان گفت اظهارات و هجمه شما به تحقیقات علوم پزشکی و تلاش‌های شبانه‌روزی شمار زیادی از محققان بی‌ادعا و سختکوش این عرصه که در سخت‌ترین شرایط تحریم و فشارهای بین‌المللی و با وجود سهم ناچیز بودجه تحقیقات پزشکی - کمتر از نیم درصد بودجه ناخالص ملی! – دستاوردهای بسیار موثر و کاربردی را ارایه کرده‌اند، می‌تواند ناشی از عدم شناخت شما از عرصه تحقیقات به‌طور کلی و پیشرفت‌های علوم پزشکی در ایران به‌طور خاص باشد.
عجیب است که در کسوت وزیر بهداشت هنوز مطلع نیستید که اگر تمام دنیا منابع عظیم مالی به تحقیقات پزشکی اختصاص داده‌اند و انتظار گره‌گشایی از مشکلات نظام سلامت خود داشته‌اند، تمام دولت‌ها در ایران با دید تجملی بودن پژوهش، هرگز بیش از نیم درصد بودجه ناخالص ملی را به بخش تحقیقات اختصاص نداده‌اند. در این بین، تحقیقات علوم پزشکی با وجود سهم 30 درصدی در تولید علم و سهم 28 درصدی در تولید مقالات پراستناد ایران، تنها سه صدم درصد بودجه تحقیقات کشور را از آن خود کرده است.
 

منبع: اعتماد