به موجب تبصره 2 ماده 76 قانون بیمه تامین اجتماعی، کارهای سخت و زیان‌آور به شغل‌هایی گفته می‌شود که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محیط کار غیر استاندارد بوده و فرد با انجام آن کار، فشار جسمی و روانی بیش از ظرفیت طبیعی را متحمل و در اثر آن به بیماری و عوارض آن مبتلا شود.
ماده یک آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور این مشاغل را که به آنها سختی کار تعلق گرفته به دو دسته تقسیم کرده است:
الف ـ مشاغلی که صفت سخت و زیان آور با ماهیت شغلی وابستگی دارد اما می‌توان با به کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما سختی و زیان آوری آنها را حذف کرد.
ب ـ مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیان آور بوده و با به کارگیر تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی کارفرما، صفت سخت و زیان آوری کاهش یافته اما کماکان سخت و زیان آوری آنها حفظ می شود.در واقع برخلاف مشاغل گروه "الف" که با بکارگیری تمهیدات ایمنی و تلاش کارفرمایان سختی کار کاهش می‌یابد، مشاغل گروه "ب" ماهیتا سخت و زیان آور هستند و صفت سخت و زیان آوری در ذات آنها وجود دارد.
در حال حاضر کار در معدن، حفر قنات و چاه، کارهای مرتبط با کوره‌های مذاب، عملیات مربوط به جمع‌آوری و دفن زباله‌ها، کار در فضاهایی که ارتعاشات صوتی حاکم بر محیط بر سیستم شنوایی آسیب‌رسان است، کارهای مرتبط با سمپاشی و ضدعفونی کردن، کار آتش نشانی، کار غواصی که تحت فشار غیرطبیعی محیط باشد و کارهایی که در معرض تشعشات رادیواکتیو هستند از جمله مشاغل سخت و زیان آور به شمار می‌روند.
علاوه بر کارهای سخت و زیان‌آور مشخص شده طبق مصوبات شورای‌عالی حفاظت فنی و موارد تأیید شده توسط کمیته‌های استانی، موارد زیر نیز سخت و زیان‌آور شناخته می‌شوند.
1ـ مشاغلی که در ندامتگاه‌ها و زندان‌ها مستقیماً با زندانی ارتباط دارند.
2ـ مشاغلی که مستقیماً در مراکز روان درمانی با بیماران روانی مرتبط هستند.
3ـ خبرنگاری
تبصره ـ مصادیق خبرنگاری با تأیید کمیته بدوی موضوع ماده (8) تعیین می‌شود.
آیا مشاغل اداری نیز در گروه کارهای سخت و زیان‌آور قرار می‌گیرند؟
در صورتی که آلاینده‌های محیطی بیش از حد مجاز محل کار متقاضی را تحت تاثیر قرار دهند این شغل‌ها می‌تواند جزو مشاغل سخت و زیان آور محسوب شوند.
اما یکی سوالاتی که بیش از همه پرسیده می‌شود این است که نحوه پرداخت حقوق و دستمزد در مشاغل سخت و زیان‌آور چگونه است؟
به طور معمول در کارهای سخت و زیان آور یکسری مزایا برای افرادی که در این زمینه اشتغال دارند، درنظر گرفته می‌شود و مبلغ پرداختی بر اساس سختی کار تعیین می‌شود.در مواد 52 و 65 قانون کار برای آن دسته کارگرانی که در کارهای سخت و زیان آور اشتغال دارند، پرداخت فوق العاده سختی کار نیز پیش‌بینی شده است به این نحو که اگر کارگاه دارای طرح طبقه‌بندی مشاغل باشد،پرداخت فوق العاده سختی کار با توجه به ماهیت شغل یا محیط کار صورت می‌گیرد.
به موجب ماده 52 قانون کار، در کارهای سخت و زیان‌آور و زیر زمینی، ساعات کار نباید از شش ساعت در روز و 36 ساعت در هفته تجاوز کند.
تبصره - کارهای سخت و زیان‌آور و زیر زمینی به موجب آیین‌نامه‌ای خواهد بود که توسط شورای عالی حفاظت فنی و بهداشت کار و شورای عالی‌کار تهیه و به تصویب وزرای کار و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خواهد رسید.
نحوه درخواست بررسی مشاغل سخت و زیان آور
تعیین سخت و زیان‌آور بودن یک شغل یا مشاغل بر اساس بررسی سوابق و شرایط محیط کار و توسط کمیته کارشناسان موضوع ماده 2 آیین‌نامه اجرایی و متعاقبا کمیته استانی موضوع ماده 8 آیین نامه اجرایی مربوطه مشخص می‌شود.
بر اساس درخواست کارگر،کارفرما،تشکل‌ها،وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت کار و سازمان تامین اجتماعی، تعیین سخت و زیان آور بودن مشاغل در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط و با تایید کمیته‌های استانی انجام می‌گیرد.
لازم به ذکر است که برخی روزها چنانچه در فواصل اشتغال به مشاغل سخت و زیان آور باشد به عنوان سابقه اشتغال فرد در کارهای سخت و زیان آور محسوب می‌شود.این ایام شامل:
تعطیلات هفتگی، تعطیلات رسمی، ایام استفاده از مرخصی استحقاقی، ایام استفاده از مرخصی بابت ازدواج یا فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان به مدت 3 روز با دریافت دستمزد در مورد مشمولان قانون کار، ایام استفاده از مرخصی استعلاجی یا استراحت پزشکی اعم از اینکه حقوق ایام مذکور توسط کارفرما پرداخت شود یا اینکه بیمه شده از غرامت دستمزد ایام بیماری استفاده کرده باشد، تمام یا قسمتی از خدمت نظام وظیفه در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل یا حضور داوطلبانه در جبهه، دوران اسارت یا محکومیت سیاسی که بیمه شده براساس آن به عنوان آزاده شناخته شده باشد حسب تقاضای وی.
سوابق کار در مشاغل سخت و زیان آور یک و نیم برابر محاسبه می‌شود و افرادی که در مشاغل سخت و زیان آور و طاقت فرسا 20 سال سابقه کار متوالی یا 25 سال سابقه کار متناوب را داشته و حق بیمه سابقه مزبور را به سازمان تامین اجتماعی واریز کرده باشند، می‌توانند تقاضای بازنشستگی خود را ارائه کنند.
هزینه اشتغال در کارهای سخت و زیان‌آور
کارفرمایان کارگاه‌های مشمول قانون تامین اجتماعی نیز مکلفند قبل از آن که کارهای سخت و زیان آور را به کارگران خود محول کنند، معاینات پزشکی لازم را انجام داده و کارگران را به لحاظ قابلیت و استعداد جسمانی متناسب برای نوع کار بسنجند و به صورت دوره‌ای معاینات پزشکی را تکرار کنند.
کارفرما همچنین مکلف است پس از احراز شرایط بازنشستگی بیمه شده شاغل در کارگاه وی، طبق این آیین‌نامه معادل 4 درصد میزان مستمری برقراری بیمه شده نسبت به سنوات اشتغال او در مشاغل سخت و زیان‌آور را که توسط سازمان تأمین اجتماعی محاسبه و مطالبه می‌شود را به سازمان پرداخت کند. چنانچه بیمه شده شرایط استفاده از بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیان‌آور را طبق این آیین‌نامه احراز کند، سازمان تأمین اجتماعی مکلف است نسبت به برقراری مستمری وی از تاریخ ترک کار اقدام کند.
سامانه جدید مشاغل سخت و زیان‌آور به نشانی srk.mcls.gov.ir مدتی است پس از تکمیل ذیل سامانه جامع روابط کار تشکیل شده و خدمت رسانی خود در حوزه مشاغل سخت و زیان آور را آغاز کرده است. متقاضیان درخواست بازنشستگی مشاغل سخت پس از احراز هویت باید بر اساس شخصیت حقیقی یا حقوقی خود جهت ثبت درخواست از طریق منوی موردنظر وارد سامانه شوند.
به گزارش ایسنا، ماده 76 قانون تامین اجتماعی به بازنشستگی پیش از موعد توجه داشته و هدف آن حمایت از سلامت افراد پس از بازنشستگی است. کارهای سخت و زیان آور به دلیل شرایط حساس زیر ذره‌بین قانون قرار دارند و از آنجا که کارگران این مشاغل همواره در معرض خطرات جدی و آسیب‌های شغلی و جسمی هستند، قانون رویکرد حمایتی از این دسته نیروهای کار را در پیش گرفته است.